Zodra mensen de leeftijd bereiken waarop ze recht hebben op AOW, krijgen ze te maken met nieuwe regels, rechten en plichten. Er verandert hierdoor veel in hun financiële situatie.

Sommige ouderen hebben bijvoorbeeld maar een klein aanvullend pensioen. Of ze hebben geen volledig AOW-recht, omdat ze een periode in het buitenland hebben gewoond. En dat terwijl hun zorgkosten in deze levensfase vaak stijgen. Hierdoor kunnen tekorten ontstaan.

Deze ouderen zijn financieel kwetsbaar. Ze hebben vaak een lage sociaaleconomische status en zijn volledig afhankelijk van aanvullende inkomensvoorzieningen om in hun levensbehoefte te voorzien. 

De Nederlandse overheid heeft allerlei inkomensvoorzieningen om mensen te ondersteunen. Dat gaat om zowel landelijke als lokale voorzieningen. Denk bijvoorbeeld aan: huurtoeslag, zorgtoeslag, de bijzondere bijstand, de Aanvullende inkomensvoorziening ouderen (AIO), een kwijtschelding van (lokale) belastingen, ouderenkorting en aftrekposten voor zorgkosten.

Met voorzieningen zoals de AOW en de zorg- en huurtoeslag zijn veel ouderen wel bekend. Al is het soms onduidelijk dat de hoogte van hun toeslagen kan veranderen zodra ze AOW ontvangen.

Met inkomensvoorzieningen die voor specifieke situaties gelden zijn ouderen die in een kwetsbare positie zitten minder bekend. Dat zijn bijvoorbeeld de AIO, de ouderenkorting of de bijzondere bijstand. Van deze voorzieningen maken ze dan ook weinig gebruik. Daardoor lopen ze geld mis, zonder dat ze het weten. Geld dat ze vaak goed kunnen gebruiken.

Volgens het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) leeft 2 tot 3 procent van de ouderen tussen 65-80 jaar namelijk onder de armoedegrens. Voor de leeftijdscategorie 80-89 jaar geldt dit voor 4 tot 6 procent. En voor de 90-plussers zelfs voor een op de tien mensen (11 procent). 

De Algemene Rekenkamer rekende in 2019 uit dat bijna de helft van de AOW’ers die recht heeft op de Aanvullende inkomensvoorziening ouderen (AIO), deze niet krijgt. Dit gaat om maar liefst 34.000 tot 51.000 huishoudens van één of meer personen. Deze aanvulling zorgt ervoor dat een oudere in ieder geval het sociaal minimum krijgt.

Ouderen kunnnen in knel komen door de huidige hoge energierekeningen.

In principe is het niet erg als je een voorziening niet gebruikt, zolang je die ondersteuning niet nodig hebt. Maar kom je financieel in de knel, terwijl je wel recht hebt op een voorziening? Dan wordt het een probleem. Helemaal als je te maken krijgt met onverwachte uitgaven. Zoals zorgkosten, een kapotte wasmachine of de huidige hoge energierekeningen.

De Nationale ombudsman besloot hier onderzoek naar te doen. Daarvoor voerde het team van de ombudsman persoonlijke gesprekken met 45 ouderen vanaf de pensioengerechtigde leeftijd. Ook spraken zij 30 intermediairs die deze ouderen bijstaan. Daarnaast was er contact met de Sociale verzekeringsbank (SVB), Toeslagen en verschillende gemeentes. In het rapport Met te weinig genoegen nemen vindt u alle conclusies op een rij. 

De belangrijkste oorzaken voor het niet aanvragen van de voorzieningen:

Ouderen weten niet dat er specifieke voorzieningen voor hen zijn. Of zij weten niet wanneer zij er recht op hebben. Tot welk inkomen heb je bijvoorbeeld recht op bijzondere bijstand? Veel ouderen denken dat deze voorzieningen alleen gelden voor ‘echt arme mensen’.

In Nederland moeten burgers zelf in actie komen om een inkomensvoorziening aan te vragen, maar veel ouderen zijn daar niet toe in staat. Bijvoorbeeld omdat:

• Ze de Nederlandse taal niet of onvoldoende beheersen. Dit geldt vooral voor mensen met een migratieachtergrond.
• Ze niet digitaal (en/of administratief) vaardig zijn. Ook zijn er ouderen die geen computer, tablet of smartphone hebben. Maar ook op papier een voorziening aanvragen vinden ze niet makkelijk.
• Ze laaggeschoold zijn, en daardoor laaggeletterd. Ingewikkelde voorzieningen begrijpen ze niet. Een inkomensvoorziening aanvragen? Dat is al helemaal lastig.

Niet alle ouderen zijn adminstratief even vaardig. Dat maakt regelingen aanvragen lastig.

Niet alle ouderen krijgen hulp bij de aanvraag van voorzieningen. Zo hebben sommige ouderen geen kinderen die kunnen helpen of geen sociaal netwerk waar ze terecht kunnen voor hulp. Daardoor gaat het snel mis met het aanvragen van voorzieningen. 

• Sommige ouderen in een kwetsbare positie denken dat ze de hulp niet nodig hebben. En willen financieel zelfstandig blijven.
• Ze vertrouwen de overheid niet.
• Ze schamen zich om hulp te vragen.
• Of ze zijn bang om fouten te maken. Dan vrezen ze bijvoorbeeld dat ze later opeens geld moeten terugbetalen.

Ook tijdens het aanvragen of gebruiken van de voorzieningen stuiten veel ouderen op problemen bij overheidsinstanties.

Zo vinden de ouderen aanvraagprocedures complex. Ook omdat verschillende voorzieningen bij verschillende loketten aangevraagd moeten worden. De AOW en de AIO? Die ontvang je van de Sociale Verzekeringsbank (SVB). Huur- en zorgtoeslag? Dat regelt Toeslagen. Bijzondere bijstand? Dat moet dan weer via de gemeente. Daarnaast vinden ze het taalgebruik van de overheidsinstanties vaak ambtelijk en ingewikkeld.

Sommige ouderen melden verder dat zij, letterlijk en figuurlijk, een grote afstand tot de overheid voelen. En als ze dan contact opnemen met een loket van de overheid, dan ervaren ze niet altijd dat er passende hulp wordt geboden. Al verschilt dat per overheidsinstantie. Zo is het SVB heel bereidwillig en meedenkend, geven meerdere ouderen in het onderzoek aan. 

De Nationale ombudsman vindt dat de overheid zich moet inzetten om ervoor te zorgen dat burgers die voorzieningen nodig hebben, deze ook krijgen. Uit het onderzoek blijkt dat overheidsinstanties mensen wel informeren over het bestaan van voorzieningen, maar dat het in veel gevallen nog niet leidt tot het succesvol bestrijden van niet-gebruik.

In ons rapport Met te weinig genoegen nemen doen we, aan de hand van drie uitgangspunten, aanbevelingen aan gemeenten en landelijke uitvoeringsinstanties die inkomensvoorzieningen uitvoeren. Namelijk: 

• Benader ouderen proactief en leg persoonlijk contact
• Maak gebruik van de expertise van intermediairs
• Gebruik beschikbare data en wissel gegevens uit